Nga Genti Metaj
Bruxelles-Hal- Vilvorde eshte druri i shtrember i stives belge. Kjo ceshtje duket shume e komplikuar jo vetem per belget me origjine te huaj, por dhe per belgo-belget, te cilet jo rralle ngrejne supet dhe nuk kuptojne se cfare behet. E quajtur ne gjuhen e perdithme, problemi BHV, solli si rezultat nje krize politike permanente keto tre vitet e fundit. Kulmi i saj ishte doreheqja perfundimtare e qeverise Leterme II dhe zgjedhjet e parakohshme, te cilat do te mbahen me 13 qershor 2010.
Per te qartesuar sadopak situaten aktuale dhe per te shpjeguar ngercin BHV, do te perpiqemi te percjellim nje informacion te thjeshtezuar dhe praktitk. Po perse ekziston problemi i BHV? Si lindi dhe si u zhvillua ai? Perse nuk eshte arritur te gjendet nje zgjidhje per 40 vjet rradhe? Perse kriza politike shkaktoi renien e qeverise dhe shkuarjen ne zgjedhje te parakohshme? Perse flamandet duan ndarjen e BHV? Perse rezistojne frankofonet? Cilat do te jene pasojat per komunat periferike dhe cili do te jete vendi i Brukselit pas reformes se ardhshme institucionale?
Per t’ju pergjigjur qarte kesaj pyetje na duhet te kthehemi prapa ne historine e Belgjikes. Duhet te risjellim burimin e ngritjes se Mbreterise belge dhe dy betejat kryesore te levezjes flamande. Pikenisja e kesaj historie eshte pikerisht beteja e flamandeve per njohjen si gjuhe zyrtare te se folmes se tyre. Ne fund te viteve 1830, kur po hidheshin themelet e mbreterise belge, drejtuesit politike vendosen si te vetmen gjuhe kombetare gjuhen frenge. Sipas kronikave dhe dokumentacionit te kohes, kjo zgjedhje nuk ishte as e veshtire dhe as e diskutueshme. Ne fakt, ne ate kohe frengjishtja ishte gjuha e elites se vendit dhe pothuajse te gjithe udheheqesit politik benin pjese pikerisht te kjo elite. Sipas tyre, frengjishtja ishte nje gjuhe nderkombetare, e cila flitej ne shume kende te botes dhe per me teper ajo konsiderohej si nje gjuhe homogjene. Preteksti kunder flamishtes, ishte se ajo eshte nje “gjuhe e vogel” dhe qe flitet me shume dialekte. Nje nder argumentat e shumte ishte dhe fakti se gjuha kombetare duhet te ishte vetem nje, ne menyre qe te sigurohej dhe uniteti i Mbreterise ose thene ndryshe uniteti kombetar. Ne syte e politikaneve vendimarres te kohes, vendosja e dy gjuhesise do te thoshte ndarje qe ne krijim e nje vendi, i cili po lindte gjithsesi ne rrethana teper te veshtira. Perfundimisht, pavaresisht se flamandet perbenin pjesen derrmuese te popullsise si ne numer, si ne territor, u vendos qe gjuha zyrtare e mbreterise se re te jete gjuha frenge.
Mirepo qe ne vitet 1940 i ashtuquajturi privilegj i gjuhes frenge u be shkaku i krijimit te levizjes flamande. Beteja e tyre per njohjen e holandishtes do te vazhdonte per shume kohe dhe do te haste ne nje rezistence te forte te frankofoneve. Ne te njejten kohe, nje tjeter levizje paralele do te kerkonte zgjerimin e te drejtes per te votuar, nje beteje kjo qe do te mbeshtetej dhe stimulohej nga liberalet dhe socialistet. Nuk duhet harruar qe deri ne kete moment, e drejta e votes ishte e rezervuar vetem per eliten e sipercituar (frankofone dhe flamandofone).
Ne vitin 1893 e drejta e votes ju akordua te gjithe shtetasve belg te gjinise mashkullore. Si rezultat i kesaj reforme numri i votuesve u dhjetefishua: nga 136 000 votues ai u be 1,3 milione. Duhet nenvizuar se megjithese u arit nje e drejte universale, ne menyre ekskluzive per meshkujt, perseri kishte nje diferencim. Kishte qytetare te cilet kishin te drejten e dy ose me shume votave dhe kjo kushtezohej nga statusi qe ata kishin ose nga pasuria. Megjithese mund te na duket pa lidhje ky informacion, theksojme se eshte pikerisht ky momenti qe hapi dyert e parlamentit per kauzen flamande. Rezultati nuk vonoi, qysh prej 18 prillit 1898, u aprovua ne parlament “ligji i barazise”, i cili i akordon flamishtes te njejten vlere juridike si frengjishtja.
Kjo fitore e frontit flamand nuk do te qetesonte aspak situaten. Megjithese flamishtja u be gjyhe zyrtare dhe me te njejten vlere juridike si frengjishtja, flamandet deshironin qe gjuha e tyre te ishte dominuese ne token flamande. Pra e thene me fjale te tjera, ata donin qe flamishtja te ishte gjuha e perditshme e administrates, e sistemit te drejtesise, shkollave, ushtrise ne gjithe terrotorin e Flandres. Eshte pikerisht ky momenti i fitores se dyte se levizjes flamande. Ne vitin 1921, flamishtja u be gjuhe zyrtare e provincave flamande, frengjishtja gjuhe zyrtare e provincave valone dhe Brukseli do te ishte nje rajon dy gjuhesor. Ne fakt teksti i votuar ne vitin 1921 vizaton per here te pare nje kufi gjuhesor, i cili, te pakten sipas ligjevenesve te kohes, ishte elastik. Cdo 10 vjet, ndryshimi i popullsise frankofone apo flamandofone do te ofronte ndryshime te theksuara ne komunat qe ndodheshin ne kufijte e rajoneve te mbreterise. Keshtu mund te sjellim si shembull faktin qe te gjitha komunat ne te cilat do te evidentohej nje minoritet gjuhesor te pakten prej 20%, mund t’i akordoheshin avantazhe administrative. Ne kete rast u referohemi nocioneve te: Minoroté francophone – communes à facilités. Ne vazhdim te kesaj ideje nje ligj i vitit 1932, konfirmon gjithe sa folem me siper. Pra konfirmon njegjuhesine ne secilin territor; konfirmon dygjuhesine ne Bruksel; konfirmon “les facilités” ne komunat periferike, me nje ndryshim te vogel, nuk flitet me per 20% minoritet, por 30%. Ne te njejten kohe ligji i vitit 1932 konfirmon adaptimin e kufirit gjuhesor ne baze te zhvillimeve demografike.
Ne vitin 1932, nje ligj i posacem konfirmon te thenat e mesiperme. Pra konfirmon nje gjuhesine e secilit rajon. Problemi qendron ne faktin qe studimi i fundit dhe evaluimi i situates ne baze te evolucionit te gjuhes se folur u organizua ne vitin 1947. Ky do te ishte dhe rishikimi i fundit i situates ne baze te marreveshjeve te vitit 1932 (eshte e rendesishme te nenvizohet se rezultati i kesaj analize u be publik vetem ne vitin 1954) dhe nje shqetesim ose me mire nje kercenim i vazhdueshem per Flandren. Ne baze te ketij rishikimi, tre komuna flamande (Berchem, Ganshoren dhe Evere) kalojne nen juridiksionin e Rajonit te Brukselit duke u shkeputur plotesisht dhe perfundimisht nga Flandra, ndersa kater komuna flamande te cilat ndodhen ne periferi te Brukselit (Crainem, Drogenbos, Linkebeek, Wemel) marrin statusin e “Communes à facilités”, pra e thene ndryshe nje fare autonomie dhe te drejten e dyghuhesise ne institucionet komunale, drejtesi, etj...
Per flamandet fakti i francizimit te Flandres behet dhe do te mbetet ne axhenden politike shqetesimi me i madh. Pasi pane shkeputjen e Brukselit me satusin e Rajonit, pasi humben plotesisht tre komuna, pasi u detyruan te benin leshime ne baze te marreveshjes qe ata vete kishin iniciuar dhe nenshkruar, pra ne lidhje me “komunat e lehtesuara”, po perballeshin perseri me rrezikun e humbjes nje pas nje te territorit te tyre. Ne veren e vitit 1961, ekzekutivi c’aktivizon sistemin e “lehtesirave”. Ne vitin 1962 ministri i brendshem Arthur Gilson imponon kufirin e ri gjuhesor duke i vene ne njefare menyre “kapakun tenxheres” qe vlon gjithnje e me shume. Pra, megjithese ne ate epoke rreth 30 komuna duhej te merrnin lehtesirat ne baze te marreveshjes se vitit 1932, asgje nuk do te levizi ne kete sens. Duhet theksuar se lehtesirat per 30 komunat e siperpermendura nuk ishin vetem per frankofonet. Behej fjale per komuna te Walonise me minoritet te forte flamand, komuna te Flandres me minoritet te forte frankofon, duke mos harruar dhe lehtesirat qe duhej t’u akordoheshin minoriteteve gjermanofone. Fatkeqesiht marreveshjet e arritura mes viteve 1929-1932 nuk do te aplikoheshin dhe do te linin te hapur debatin.Pas marrjes se ketij vendimi levizja flamande u qetesua, por kendveshtrimet jane te ndryshme per dy ceshtje: Per frankofonet lehtesirat jane definitive, ndersa per flamandofonet ato jane provizore.
Problemi i dyte: l’arrondissement electoral et judicière de Bruxelles-Hal-Vilvorde
Qe prej krijimit te Belgjikes, provinca e Brabant eshte ndare ne tre zona: Zona e Bruxelles-Hal-Vilvorde (BHV), zona e Louvain dhe zona et Nivelles. Zona e BHV mbulon komunat e Brukselit dhe 35 komuna te Brabant flamand. Sic e shpjeguam me siper, sipas filozofise dhe punes se bere ne 1962 nga ministri i brendshem Arthur Gilson, jane rasti ideal per flandren per te kerkuar shkeputjen e kesaj zone, duke perdorur si argument faktin se ne ndryshim nga zonat e tjera, kjo e fundit pershkohet nga kufiri gjuhesor. Mirepo kesaj teze i kundervihen energjikisht frankofonet, te cilet nuk duan te leshojne popullsine fregjishtfolese qe banon ne zonen e Hal dhe te Vilvorde. Ne te njejten kohe frankofonet jane te vetedijshem se ne rast te shkeputjes se kesaj zone, Brukseli mbetet i “burgosur” brenda territorit flamand dhe me keq akoma, pavaresisht numrit gjithnje e ne rritje te frankofoneve ne “Komunat e lehtesuara” (ne disa prej ketyre komunave popullsia frankofone i ka kaluar 80% te numrit te pergjithshem te popullsise) Brukseli nuk do te mundet kurre te zgjerohet. Nje aresye tjeter eshte dhe lidhja tokesore e Walonise me Brukselin. Ne rast se do te ndodhe shkeputja, Brukseli mbetet ei izoluar dhe e ardhmja e tij rrezikohet nga evolucioni i politikes flamande. Ne ate kohe, flamandet e braktisin kete kerkese, por nuk harrojne te theksojne se ky problem mbetet i hapur dhe heret a vone do te zgjidhet sipas kendveshtrimit te tyre. Dosja BHV filloi me kerkesen e fiksimit te nje kufiri gjuhesor, por ne ate kohe shpirtrat e trazuar gjeten pak paqe ne lidhje me kete teme, per t’ja lene vendin betejava te tjera. Nje ceshtje mjaft e nxehte ishte ajo e federalizmit te vendit. Kjo ceshtje do hidhte bazat e para ne vitin 1970, vit ne te cilin u be reforma e pare e Shtetit.
Ne vitin 1978, Leo Tindemans tenton te gjeje nje marreveshje mes partive politike (Kristianet, Socialistet, FDF, Volksyni) per nje reforme te thelle institucionale. Ky pakt ka per ambicie te amplifikoj marreveshjen e reformes se shtetit te vitit 1970 dhe tenton ne te njejten kohe te shuaje konfliktet komunitare te Belgjikes. Midis te tjerash, nje kapitull i vecante i kushtohet dhe zones se BHV dhe parashikohet shkeputja e saj. Ne menyre qe te gjitha palet te ishin te kenaqura, ne kete marreveshje perfshiheshin dhe propozime konkrete ne lidhje me frankofonet e 13 komunave te zones Hal-Vilvorde: Ata do te kishin te drejte nese deshironin te rregjistroheshin ne menyre fiktive ne nje komune te Rajonit te Brukselit, mund te votonin per listat e Brukselit, etj. Lista perbehej dhe prej nje seri te drejtash te garantuara me ligj (pra lehtesira) ne fushen administrative, te drejtesise, te drejtat fiskale, etj. Ne ate kohe kjo marreveshje u quajt pakti i Egmondit. Ky pakt u shua para se te linde per aresye se te BHV-se. Kompesimet e ofruara per frankofonet u quajten eksesive.
Koha kalon mes problemesh, pretendimesh, konfliktesh dhe mosmarreveshjes. Ndodhemi ne vitin 1978 dhe ende nuk eshte gjetur nje zgjidhje perfundimtare per BHV-ne. Gjate 10 vjeteve te ardhshem politka do te perqendrohet ne prioritetet e rajonalizimit te vendit, statusit te Brukselit, etj. Do te presim vitin 1991 per konstatuar se patatja e nxehte do bente numrin nje te aktualitetit belg. Kryeministri Jean-Luc Dehaene do te bente reformen e Katert te Shtetit. Rezultati i kesaj reforme do te ishte ndarja ne dy pjese e Brabantit: Le Brabant Wallon dhe Le Brabant Flamand. Brukseli i shpeton perfundimisht institucionit provincial. Do te jete pikerisht kjo reforme qe do te rihapi dosjen e famshme te BHV-se, duke nenvizuar vecantesine e ketij rajoni te installuar mes dy territoresh. Ne ate kohe nacionalistet flamand i drejtohen Gjykates se larte, e cila vendos mbajtjen e BHV ne Flander.
Ne vitin 2002 qeveria e kryesuar nga Guy Verhofstadt ben nje rilukazh te zonave elektorale me rastin e zgjedhjeve legjislative. Ai u jep zonave elektorale madhesine territoriale te provincave, me perjashtim te Louvain dhe BHV. Perseri nacionalistet flamande i drejtohen Gjykates se Larte. Kjo e fundit prononcon vendimin e saj ne vitin 2003. Gjykata shprehet se paqja komunitare nuk justifikon faktin qe zgjedhesit t’u nenshtrohen regjimeve te ndryshme. Gjykata e larte nuk konteston ne asnje pike te vendimit te saj faktin qe nje zone te shtrihet ne rajoni (nenkuptojme Flander – Bruksel). Gjykata e larte nenvizon se BHV-ja eshte nje rast i vecante ne raport me zonat qe kane madhesine e nje province. Ky vendim gjykate do te ndeze perseri shpirtrat e trazuar ne veri te vendit. Sipas analisteve frankofone, kjo lexohet ne menyre abuzive si nje thirrje per shkeputjen e zones se shumeperfolur. Ne vitin 2005 Kryemistri Guy verhostadt tenton serish nje zgjidhje. Ai do t’i referohet Paktit te Egmondit, por do te jete forca politike e SPIRIT (ish-volksyni) qe rrezon nje pakt te mundshem duke pretenduar se koncensionet e akorduara frankofoneve ne kembim te shkeputjes jane te papranueshme. Gjate fushates elektorale te vitit 2007, partite politike flamande bejne prioritet te tyre shkeputjen e zones se BHV-ve. Gjate veres post elektorale Yves Leterme tenton te gjeje nje zgjidhje te negociuar duke risjelle mbi tryeze te njejten filozofi: shkeputje te BHV-se ne kembim te kompensimeve per frankofonet. Kjo tentave deshton duke hasur ne rezistencen e deputeteve flamande (midis te tjereve dhe Herman van Rompuy, i cili do te merrte postin e Kryeministrit pas doreheqjes se Yves leterme dhe me vone do te largohej per te ushtruar nje funksion te rendesishem ne institucionet europiane, pra duke u bere Kryetari i para i Keshillit te Europes). Keta te fundit duan thjesht shkeputjen e BHV-se pa asnje lloj kompensimi per frankofonet. Ne vazhdimesi te kesaj llogjike vendoset ne rendin e dites ne Parlamentin federal propozimi i ligjit per shkeputje te zones pa asnje kusht. Ne netor te vitit 2007, pa patur asnje lloj marreveshje dhe duke perfituar nga superioriteti numerik, deputetet flamand miratojne me shumice votash shkeputjen e zones se BHV-se. Perfaqesuesit politik frankofone braktisin parlamentin ne shenje proteste, por me shumice vote projektiligji kalon pa probleme ne komisionin e Dhomes se perfaqesuesve (parlamenti federal). Menjehere pas votes me force te perfaqesuesve politike flamande, procesi paralizohet nga procedura e konfliktit te interesit. Kjo procedure eshte dispozite kushtetuese qe perdoret ne rastet kur forca e kartonit i impnon njerit komunitet zgjidhje problemesh pa dialog. Interesi i pare i konfliktit u be nga parlamenti i Walonise, pastaj ai i Brukselit, per te perfunduar me ate te minoritetit gjermanofon. Ketu ndodhemi ne vitin 2009, ku Mbreti vendos te ngarkoje ish-krryeministrin Dehaene si deminues te situates. Po valle ai eshte e mundur te gjendet nje zgjidhje e negociuar ne keto kushte? Qe zona BHV do te shkeputet kjo nuk vihet ne dyshim, te pakten nga ana flamande. Me shkeputjen e saj ka shume gjasa qe lehtesirat e akorduara frankofoneve te rrezikohen. Flamandet do te realizojne fitoren e shumepritur te nje entiteti njegjuhesor, por nje shkeputje pa kompensime eshte i paimagjinueshem per palen frankofone. Ne rast se nje gje e tille do te ndodhte, do te sihte sipas frankofoneve etapa e fundit perpara pergatitjes se shperberjes se Belgjikes.
Ndarja ne lemin e drejtesise (gjyqesor)? E komplikuar dhe shume e shtrenjte!
Aktualisht Belgjika eshte e ndare ne 27 zona gjyqesore. Ne secilen prej ketyre zonave ndodhet nje gjykate e shkalles se pare. Per Ministrin aktual te drejtesise, Stefaan De Clerck, ky numer eshte shume me i madh se cduhet. Ai mendon se zonat gjyqesore duhet te jene 16, ne menyre qe te kete shtrirje gjeografike me te madhe dhe situata te jete me e thjeshte per tu menaxhuar. Ketu ka nje kontradikte midis filozofise se Ministrit dhe forces politike qe ai perfaqeson: CD&V mendonte ndarjen e nje zone ne dy zona te vogla. Por dhe ketu kontradikta e ka emrin BHV. Per te kuptuar sic duhet rendesine e kesaj ceshtje, duhet patur nje imazh i qarte i peizazhit te fushes se drejtesise aktuale ne te famshmen zona e BHV-se. Gjithashtu duhet patur parasysh qe kjo ndarje ka si synim baze shkeputjen e dy organeve: gjykatave dhe prokurorose. Persa u perket gjykatave duhet te kuptohen te gjitha ceshtjet gjyqesore, por dhe gjyqtaret e ceshtjeve te renda, te cilet trajtojne proceset e rendesishme dhe anketat penale. Keta te fundit jane te vetmit kompetente per te mbajtur ne paraburgim apo per te proceduar ne bastisje te ndryshme ne lidhje me nje ceshtje. Prokuroria eshte zgjatje penale e sherbimeve policore qe denoncon krimet dhe infraksionet e ndryshme. Prokuroria mund te beje anketen e saj i vetem ne kuadrin e nje informacioni gjyqesor, dhe duhet me pas ti drejtohet gjykates.
Ne lemin e drejtesise civile
Disa shembuj do te nalejojne te kuptojme me mire funksionimin aktual te sistemit ne zonen BHV. Proceset gjyqesore qe jane te perqendruara ne zgjidhjen e konflikteve nderpersonale, pra konfliktet e ndryshme midis individeve, si divorcet, zgjidhjen e kontratave te ndryshme, trashegimine, bejne pjese ne lemin e drejtesise civile. Keto lloj konfliktesh karakterizohen nga iniciuesi i procesit gjyqesor, mbrojtja dhe kundershtaret reciproke.
Aktualisht eshte mbrojtesi ai qe zgjedh gjuhen ne te cilen do te zhvillohet procedura gjyqesore. Sistemi aktual lejon perdorimin e frengjishtes apo flamishtes ne rajonin e Brukselit plus gjashte komunat e lehtesuara, por dhe ne zonen e BHV-se.
Ne rast se kjo zone do te shkeputet, atehere duhen pare me vemendje dy gjera : e para a do te jete e mundur qe gjuha ne te cilen do te mbahet procesi gjyqesor te zgjidhet nga pala mbrojtese apo jo ? E dyta ne rast shkeputje cfare do te ndodhe me frankofonet e BHV-se, te pakten nga momenti qe kjo zone do te menaxhohet nga nje gjykate e shkalles se pare kryekeput flamandofone ?
Ne lemin penal
Problemi eshte pak me shume i komplikuar ne lemin penal qofte per perzgjedhjen e gjuhes ne fillim te procedures, qofte per strukturen aktuale te parketit.
Aktualisht parketi i Brukselit eshte kompetent per te gjithe zonen BHV. Ligji i vitit 1935 mbi perdorimin e gjuheve ne lemin gjyqesor nenvizon se i akuzuari mund te zgjedhe gjuhen ne te cilen do te gjykohet. Kjo eshte e vlefshme dhe per nje frankofon qe jeton ne anverse. Ne kete rast te gjitha anketat do te behen ne Anvers ne gjuhen flamande, por dosja , me kerkese te te gjykuarit, mund te perkthehet ne frengjisht dhe t’i dergohet nje juridiksioni frankofon per gjykim. Ne zonen e BHV ka nje lloj tendence per tab ere proceduren qysh ne fillim ne gjuhen frenge dhe kjo me qellim eleminimin e shpenzimeve teper te larta te perkthimeve. Por ne shume raste kjo nuk ndodh me qellim ruajtjen e vendeve te punes per flamandet. Ne parketin e Brukselit ka nje ekuiliber te lavderueshem midis magjitrave frankofone, flamandofone dhe atyre dygjuhesh.
Ne rast se zona e BHV-se shkeputet, do te kemi nje ndarje totale te parketit ne dy pjese : Parketi dygjuhesh per Brukselin dhe nje parket te paster flamand per BHV-ne. Per frankofonet e brukselit nuk do te kete asnje lloj ndryshimi, por duke filluar nga ky moment frankofonet e BHV_se dhe ata te komunave te lehtesuara nuk do te munden me te zgjedhin gjuhen frenge si gjuhe te procesit te tyre gjuhesor ne teresine e procedures gjyqesore. Ata do te mund te zgjedhin frengjishten vetem ne fund te procesit, pra ne momentin e gjykimit. Pra gjihte cka shpjeguam me siper, na rikthen ne nje sistem ultra te komplikuar, me nje fature financiare te madhe dhe q ene asnje moment nuk shkon drejt thjeshtezimit te institucioneve gjyqesore sic pretendon ministri aktual i drejtesise apo e gjithe klasa politike flamande sot.
